Nasza wystawa bierze swój początek w intensywnym artystycznie i politycznie okresie schyłku lat 50. XX wieku. To przełomowy moment w historii awangardowej sztuki w Japonii gdy pojawiają się całkowicie nowe formy i strategie, które szybko zyskują ponadlokalny rozgłos. Od kilku lat działa już aktywnie grupa artystyczna Gutai, której członkowie w oryginalny sposób rozwijają doświadczenie action painting Pollocka i francuskiego informelu. Obraz malarski zyskuje nowy, czasoprzestrzenny wymiar – malarski gest rozwija się w rozbudowane często akcje, które uwalniają sie od tradycyjnego formatu obrazu. To również czas gorący politycznie. Wiosną 1960 roku w Tokio wybuchły wielotygodniowe zamieszki przeciwko ratyfikacji traktatu bezpieczeństwa między Japonią a Stanami Zjednoczonymi, które zakończyły się zabiciem jednego z demonstrantów. Dla artystów, którzy również brali udział w protestach, wydarzenia te były jednym z impulsów do rozwinięcia bardziej radykalnych działań w przestrzeni publicznej. Uwolniony wówczas, neodadaistyczny duch „anty sztuki” przekraczał rozwijane przez Gutai idee formalnych eksperymentów na rzecz realnego działania – akcji o wyrazistym, prowokacyjnym charakterze, pełnym społeczno-politycznych kontekstów. Na tej fali powstało wiele mniej lub bardziej formalnych kolektywów uprawiających „sztukę w akcji”. Przybierały on zarówno charakter starannie planowanych, ulicznych interwencji jak w wypadku grupy Hi Red Center, jak i rytualnych spektakli w galeriach oraz przestrzeni publicznej realizowanych przez Zero Dimension (Zerojigen). Kluczowymi elementami wyróżniającymi praktykę akcjonistów japońskich było integralne i organiczne wpisanie w ich działania doświadczenia cielesności oraz specyfiki miejsca akcji.
Temu ruchowi towarzyszył Minoru Hirata, urodzony w 1930 roku fotoreporter, wpółpracujący z wieloma, również wysokonakładowymi, japońskimi magazynami. Od końca lat 50. Hirata przyglądał się dynamicznie rozwijającej się scenie sztuki awangardowej i z czasem stał się zaufanym fotografem artystów, towarzyszącym z aparatem w ich najbardziej znanych dziś i radykalnych akcjach. Jego fotografie, publikowane w ówczesnej prasie nie tylko promowały performatywną i ulotną „sztukę w akcji”, ale przede wszystkim współkreowały jej obraz, co wydaje się szczególnie istotne z dzisiejszego, historycznego punktu widzenia. Kadrowane z wielką intuicją zdjęcia Hiraty oddają surrealistyczną aurę działań Hi Red Center, ale też napięcie i stany zagrożenia towarzyszące choćby ulicznym akcjom Kolektywu Kumo. Fotografie te w niezwykle sugestywny sposób dokumentują jeden z najbardziej niezwykłych i oryginalnych epizodów w historii awangardowej sztuki japońskiej, który do dziś zachowuje inspirującą moc. Dorobek Hiraty dopiero w ostatnich latach został przypomniany poprzez publikacje książkowe i wystawy, i również od niedawna jest szerzej prezentowany poza Japonią.
Wystawa w Rastrze jest próbą powiązania działalności akcjonistów z lat 60. z pracami młodego pokolenia artystów japońskich, którzy również podejmują, w całkowicie odmiennej historycznie i artystycznie sytuacji, ideę zbliżenia sztuki do rzeczywistości poprzez działania performatywne i eksploatację przestrzeni publicznej. W pracach Ei Arakawy, Yukiego Okumury i Kokiego Tanakiego można odnaleźć echa działań sprzed półwiecza, ale zarazem, jak sami artyści przyznają, powrót do do tamtych doświadczeń nie dokonywał się dotąd w sposób naturalny i bezpośredni lecz poprzez historię zachodniej sztuki. Arakawa i Tanaki mieszkają i pracują na codzień w Stanach Zjednoczonych, a ich prace powstają przede wszystkim w kontekście współczesnej, globalnej, postkonceptualnej sztuki. Nawiązania do praktyk grupy Gutai obecne w perofmensach Arakawy (choćby włączanie ich obrazów jako aktorów do własnych akcji), czy rysunki Tanakiego przywołujące kluczowe kadry japońskiej sztuki konceptualnej i akcyjnej lat 60. i 70. (w tym rysunki na podstawie zdjęć Hiraty) są zarazem dowodem intensywnej pracy młodych artystów nad odbudowaniem przerwanej tradycji artystycznej. Każdy z nich rozwija przy tym swoją własną filozofię działania.
Arakawa, uczestnik m.in. głośnej wystawy „Younger Than Jesus” w nowojorskim New Museum (2009), koncentruje się na działaniach performatywnych o istotnym wymiarze społecznym, w których uczestniczą na ogół jego znajomi artyści, a całość ma często charakter zbiorowej manifestacji twórczej. Ekspresja grupy w opozycji do statycznego dzieła, np. obrazu, jako wyniku indywidualnego gestu artysty jest jednym z kluczowych kwestii rozważanych przez Arakawę.
Okumura – autor filmów, fotografii, rysunków i reżyserowanych starannie performensów z udziałem specjalnie zapraszanych aktorów, kreuje figurę człowieka-labiryntu i fascynuje się kwestią komunikacji – pomiędzy różnymi językami, pomiędzy artystą a publicznością, ale również różnymi konwencjami narracji i ekspresji artystycznej. Medium jednego z ostatnich performensów Okumury jest profesjonalny aktor rakugo – odmiany tradycyjnej japońskiej sztuki komediowej.
Tanaka, który w przyszłym roku będzie reprezentować Japonię na biennale sztuki w Wenecji, eksploruje przestrzeń prywatną i publiczną aranżując i dokumentując krótkie, proste sytuacje. Zwyczajne gesty i przedmioty ustawiane przez artystę w odwrotnym lub nieco absurdalnym porządku odczarowują logiczny porządek rzeczy. „Rzeczywistość składa się z abstrakcyjnych rzeczy i momentów’ – konkluduje artysta w jednym swoich tekstów, naprowadzając na trop alternatywnej lektury otaczającego nas świata.
Zestawione razem, fotografie Minoru Hiraty oraz sytuacje, filmy i dokumentacje autorstwa Arakawy, Okumury i Tanakiego stanowią w naszym przekonaniu intrygujący i inspirujący punkt wyjścia do dyskusji na temat aktualności i efektywności strategii performatywnych, różnych możliwych form działania wobec fizycznej i politycznej przestrzeni miasta, ale również wobec… historii sztuki. Te kwestie wydają się szczególnie ciekawe tu i teraz, w Polsce, w Warszawie, gdzie jesteśmy świadkami i uczestnikami różnych, artystycznych i politycznych „gier ulicznych” i gdzie tradycja awangardowych praktyk performatywnych lat 60. i 70. XX w, nie jest jeszcze historią lecz przedmiotem żywej dyskusji i negocjacji.
Wystawa „HIRATA ARAKAWA OKUMURA TANAKA” jest wynikiem współpracy nawiązanej podczas projektu Villa Tokyo (www.villaraster.com), który odbył się w listopadzie 2011 w Tokio. Jest realizowana we współpracy z galeriami Taka Ishii Gallery, Misako & Rosen i Aoyama Meguro oraz dzięki wsparciu Miasta St. Warszawy.
